Palenie wśród młodzieży

Palenie wśród młodzieży od dawna jest powszechnym problemem. Już nawet dzieci próbują papierosów, a wiele z nich z czasem popada w nałóg. Uzależnienie od nikotyny ma bardzo poważne konsekwencje dla zdrowia młodego człowieka. Ze względu na bierne palenie cierpi nie tylko on sam, ale również jego otoczenie. Palenie papierosówprzez młodzież ma wiele przyczyn, a jedną z nich jest negatywny wzorzec przekazywany przez rodziców. Rzucanie palenia jest bardzo trudne i wielu osobom się to nie udaje, dlatego tak ważne jest szybkie reagowanie na podejrzenie, że dziecko zaczęło palić.

Przyczyny palenia papierosów przez młodzież

Młodzi ludzie, którzy sięgają po papierosy, zwykle w ten sposób chcą zaimponować rówieśnikom. Wydaje im się, że dzięki papierosowi wyglądają doroślej. Liczą na akceptację otoczenia. Niekiedy w towarzystwie, w którym palenie jest normą, osoba niepaląca narażona jest na drwiny i wykluczenie z grupy. Bardzo często po papierosy sięgają dzieci, które nie odnajdują się w swojej rzeczywistości – niczym się nie wyróżniają, źle radzą sobie z niepowodzeniami w szkole i wśród rówieśników. W ich przypadku papieros ma zrekompensować wszystkie braki.

Młodzi palacze zapytani o przyczynę palenia papierosów twierdzą, iż palenie ich uspokaja i odpręża. Prawdą jest, że życie nastolatków bywa trudne i stresujące. Papieros pomaga im odreagować, poradzić sobie z niepowodzeniami i stresem. Naukowcy wskazują, że na uzależnienie od nikotyny bardziej podatni są młodzi ludzie ze skłonnością do depresji i zachowań agresywnych. Oszacowano, że lęk może im towarzyszyć nawet przez 45-60% czasu, a to oznacza, że muszą z nim żyć na co dzień. To sprawia, że są bardziej skłonni do szukania ukojenia w nałogu nikotynowym.

Kolejną bardzo ważną przyczyną palenia papierosów przez młodzież jest łatwy dostęp do papierosów i wzorzec przekazywany w rodzinie. Dziecko, które wychowuje się wśród palaczy często wyrabia w sobie przyzwolenie na takie zachowanie. Wydaje mu się, że papierosy to nic złego. Poza tym przyzwyczajenie do dymu tytoniowego sprawia, że pierwsze doświadczenia z papierosem nie wywołują tak negatywnych skutków, jak w przypadku dzieci, które nie są do niego przyzwyczajone. Ponadto dziecko często naśladuje rodziców we wszystkim, co robią. Jeśli więc palą, dlaczego ono miałoby nie palić? Jak zaś wierzyć palącym rodzicom, którzy przekonują swoją pociechę, że papierosy szkodzą i nie należy ich palić?

Warto również zwrócić uwagę na powszechną dostępność papierosów. Można je kupić w kiosku lub choćby podebrać rodzicom. Osoby, które sprzedają papierosy nieletnim przyczyniają się do kultywowania tego szkodliwego nałogu.

Skutki palenia papierosów przez dzieci

Palenie papierosów niszcząco działa na młody organizm. Należy pamiętać o wszystkich szkodliwych składnikach dymu papierosowego, takich jak amoniak, cyjanek czy formaldehyd. Sama zaś nikotyna odpowiada za uzależnienie od papierosów. W wysokich dawkach stanowi jednak silną truciznę. U człowieka wystarczy 70 mg nikotyny, aby spowodować śmierć. Palenie papierosów osłabia układ immunologiczny i zwiększa podatność na choroby. Istnieje związek między paleniem, a chorobami układu krążenia, zawałami, udarami i niewydolnością serca. Nie ma również wątpliwości co do tego, że palenie papierosów sprzyja rozwojowi chorób nowotworowych, w szczególności raka płuc. Skraca także życie palacza oraz obniża jego jakość. Im wcześniej zacznie się palić, tym gorsze konsekwencje dla zdrowia i życia palacza. Osoby, które zaczęły palić przed 15. rokiem życia i palą 20-30 papierosów dziennie żyją średnio o 8 lat krócej.

Niezwykle szkodliwe jest również bierne palenie. Jak się okazuje, na choroby odtytoniowe chorują także osoby, które nigdy nie paliły. U dzieci narażonych na działanie dymu tytoniowego częściej rozwija się astma, schorzenia ucha środkowego oraz układu oddechowego.

Ogromnego znaczenia nabiera profilaktyka uzależnień od nikotyny. Walka z nałogiem jest niezwykle trudna, dlatego najskuteczniejsze jest eliminowanie problemu jeszcze zanim się pojawi. W tym celu należy starać się o usunięcie pozytywnego wizerunku palenia papierosów, jaki wciąż pojawia się w telewizji i w naszych domach.

 

Profilaktyka narkomanii

Zjawisko odurzania się różnymi substancjami jest jednym z najpoważniejszych przejawów patologii społecznej. Od lat ludzie walczą z różnego rodzaju uzależnieniami. Zapobieganie uzależnieniom jest najskuteczniejszym sposobem niedopuszczania do dramatycznych konsekwencji jakie ponosi społeczeństwo w związku z tym problemem. Zapobieganie, czyli profilaktykę „rozumie się jako proces wspierający zdrowie fizyczne i psychiczne poprzez pomoc (…) w zdobywaniu wiedzy o zagrożeniach dla zdrowia oraz nabywaniu umiejętności przeciwdziałania tym zagrożeniom”
Nasz kraj w wyniku „otwarcia na zachód”, stał się jednym z ważniejszych rynków zbytu dla wszelkiego rodzaju środków narkotycznych.
Narkomania rozprzestrzenia się w zastraszającym tempie, coraz młodsze dzieci sięgają po narkotyki. Dlatego, też należy dokładnie poznać mechanizm tego zjawiska, aby móc mu skutecznie przeciwdziałać.
W związku z tym zanim przejdę do omawiania roli pedagoga szkolnego w profilaktyce narkomanii, niezbędne wydaje mi się omówienie kilku innych kwestii ściśle związanych z tematem pracy. Są to: przyczyny narkomanii, rodzaje środków odurzających, sygnały świadczące o zażywaniu narkotyków przez dzieci i młodzież, wpływ narkotyków na organizm człowieka.
„Rozpowszechnione wśród dzieci i młodzieży zjawisko odurzania się różnymi substancjami jest jednym z najpoważniejszych – ze względu na skutki – przejawów wykolejenia społecznego i na całym świecie stanowi wyjątkowo trudny problem wychowawczy” . Zjawisko to określane jest w różnoraki sposób, funkcjonują nazwy takie jak: narkomania, lekomania, lekozależność, toksykomania. Komisja Ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia uznała, iż najlepiej istotę problemu oddaje termin toksykomania, oznaczający „stan okresowej lub przewlekłej intoksykacji, przynoszący jednostce i społeczeństwu szkodę, wywołany powtarzającym się zażywaniem środka odurzającego lub podniecającego (naturalnego lub syntetycznego.)” . Toksykomania może przybierać postać narkomanii, czyli „zażywania (połykania, wstrzykiwania, wdychania) tzw. klasycznych narkotyków (opiaty, cannabis, koka oraz grzyby halucynogenne)” .Ten rodzaj toksykomanii Encyklopedia pedagogiczna nazywa „narkomanią właściwą” . „Inną postacią toksykomanii jest lekomania (…), polegająca na używaniu w celu odurzania się rożnych preparatów farmakologicznych” .
Charakterystycznymi cechami toksykomanii są: występowanie wewnętrznego przymusu zażywania substancji toksycznej, dążenie do uzyskania pożądanego środka wszelkimi możliwymi sposobami, tendencja do zwiększania dawki zażywanej substancji oraz fizyczne lub psychiczne uzależnienie (nieraz obydwa współwystępujące), wraz z uzależnieniem społecznym.
W polskiej praktyce wychowawczo – oświatowej terminu narkomania zwykło się używać w przypadku wszelkich odmian toksykomanii, w znaczeniu „świadomego wprowadzania do organizmu substancji odurzających w celu uzyskania stanu narkotycznego” .
Stanisław Górski stwierdza, iż „w potocznym rozumieniu narkomania jest to nałogowe, spowodowane wewnętrznym przymusem, zażywanie różnymi sposobami (połykanie, wstrzykiwanie, wdychanie) rozlicznych środków chemicznych po to, aby wprowadzić się w stan odurzenia” .
Specyficzną cechą tego zjawiska wśród polskiej młodzieży jest fakt, iż przybiera ono formę politoksykomanii (oznacza to „wielość i różnorodność zażywanych środków toksycznych”) . Poza narkotykami takimi jak pochodne konopi lub kokaina, istnieje imponująca lista około 120 różnych innych substancji odurzających, które bywają zażywane przez młodych ludzi. Ilość środków zażywanych przez rodzimego toksykomana waha się od 4 do ponad 30. Wśród nich znajduje się szeroki wachlarz preparatów chemicznych, nie tylko leków, ale i klejów, farb czy lakierów. Młodzież odurza się też narkotykami „domowej produkcji”, jak choćby „kompotem” uzyskiwanym z maku. Politoksykomania jest jeszcze groźniejsza w skutkach niż zażywanie pojedynczego środka odurzającego. Zwiększa ona ryzyko wystąpienia ostrej psychozy oraz powstania uzależnienia.
Obecnie przez pojęcie środki odurzające (substancje narkotyczne, substancje toksyczne) rozumie się „wszelkie związki i mieszaniny wywołujące stan odurzenia, zwłaszcza takie, które powodują uzależnienie” . Wszystkie są groźne dla zdrowia i życia człowieka. Nie istnieją bezpieczne narkotyki. „Substancje narkotyczne mają co najmniej trzy wspólne właściwości:
-wywołują uczucie błogostanu, podobne do alkoholowego rauszu,
-powodują fizyczne i psychiczne uzależnienie się człowieka od środków narkotycznych, czego następstwem jest zjawisko głodu narkotycznego,
-zażywanie ich prowadzi do postępującej w dość szybkim tempie fizycznej, psychicznej i społecznej degeneracji narkomana” .
Rausz narkotyczny to zjawisko, którego doświadcza się pod wpływem substancji odurzającej. Zazwyczaj polega on na doznawaniu przyjemnych odczuć – odprężenia, zadowolenia, szczęścia. Narkoman zapomina o wszelkich troskach. Towarzyszy temu błogostan i, w zależności od zażytego środka, pobudzenie bądź zahamowanie aktywności. Jeżeli rausz jest silny, dochodzi również do zaburzeń świadomości; następują różnego rodzaju halucynacje. Rausz nie zawsze jednak musi być miłym doznaniem; zdarza się, iż efektem zażycia narkotyku są lęk, przygnębienie, straszliwe wizje. Uzależnienie pojawia się po pewnym czasie przyjmowania środków odurzających; okres ten jest cechą indywidualną danego osobnika. Pierwsze rodzi się uzależnienie psychiczne, które „przejawia się jako niezwykle silne, wręcz nie do opanowania pragnienie przeżywania rauszu” . Następnie dochodzi do wytworzenia się głębszej, fizycznej zależności.
„W miarę zażywania środków stają się one chemicznymi składnikami organizmu, wskutek czego komórki i tkanki przyzwyczajają się do nich tak, że narkotyk staje się konieczny do zachowania biochemicznej równowagi ustroju” .Od tego momentu pojawia się głód narkotyczny, a z nim konieczność systematycznego przyjmowania substancji odurzającej, w coraz większych dawkach. Jeśli organizm nie dostanie narkotyku, reaguje zespołem objawów abstynencyjnych. Pierwszym symptomem jest narastający wewnętrzny przymus zażycia środka. Potem przychodzi rozdrażnienie, zdenerwowanie, rozproszenie uwagi, zmęczenie. Stopniowo nasila się niepokój, który przechodzi w trudny do zniesienia lęk. Na tym etapie dość często pojawiają się myśli, a nawet próby, samobójcze. Dodatkowo narkomana dręczą zaburzenia w pracy organizmu – intensywne poty, łzawienie, wycieki z nosa. Źrenice przestają reagować na światło, są silnie rozszerzone. Uzależniony doznaje dreszczy, bólów głowy i brzucha, drętwienia kończyn, skurczów mięśni, nudności i wymiotów, drgawek. Dochodzą do tego silne anomalia w działaniu układu krążenia i oddychania, grożące zapaścią.
Objawy te ustępują niemal natychmiast po zażyciu narkotyku, jednak wystarczy kilka godzin, by pojawiły się ponownie.
Narkomanowi towarzyszy stale lęk przed głodem narkotycznym; osoba uzależniona nie jest w stanie zająć się niczym sensownym. Dąży jedynie do tego, by zdobyć narkotyk, nieważne w jaki sposób. To absorbuje wszystkie jej myśli i aktywność. Rozpoczyna się degeneracja społeczna. Sprzyja temu również ciągłe odurzenie oraz dolegliwości związane z głodem narkotycznym. Młody człowiek, który uzależniony jest od środków odurzających, nie może się uczyć ani pracować. Jest represjonowany przez otoczenie, które spycha go na margines. Narkoman poszukuje zatem innej grupy, która go zaakceptuje. Zwykle wiąże się z marginesem społecznym, co już definitywnie usuwa go z dotychczasowego grona znajomych i przyjaciół.
Ponieważ konieczne są dalsze, coraz częstsze i coraz większe dawki narkotyku, osoba uzależniona niejednokrotnie wchodzi w konflikt z prawem, próbując na wszelkie sposoby zdobyć środki odurzające lub pieniądze na ich zakup. W wyniku takich działań ciągle obniża się status społeczny narkomana, aż do ostatecznego upadku.
W profilaktyce różnych zjawisk patologicznych bardzo duże znaczenie ma rozpoznanie czynników destrukcyjnych – czynników ryzyka, które wiążą się z wysokim prawdopodobieństwem wystąpienia określonego zjawiska. Ogólne i uniwersalne czynniki ryzyka , zostały pogrupowane według przesłanek teoretycznych przez grupę naukowców. Są to:
„ Warunki rodzinne
• przynależność do niższej klasy społecznej,
• konflikty rodzinne,
• choroba psychiczna w rodzinie,
• słaba więź z rodzicami,
• dezorganizacja rodzinna,
• zaburzenia w komunikowaniu się.
Problemy emocjonalne
• maltretowanie w dzieciństwie,
• apatia lub otępienie emocjonalne,
• niedojrzałość emocjonalna,
• stresujące zdarzenia życiowe,
• niska samoocena,
• brak kontroli emocji.
Problemy szkolne
• niepowodzenia w nauce,
• demoralizacja szkolna.
Problemy interpersonalne
• odrzucenie przez rówieśników,
• alienacja i izolacja.
Kontekst ekologiczny
• zdezintegrowane środowisko sąsiedzkie,
• dyskryminacja rasowa,
• bezrobocie,
• skrajna nędza.
Upośledzenie fizyczne
• komplikacje okołoporodowe,
• uszkodzenie narządów zmysłów,
• upośledzenie organiczne,
• zaburzenie równowagi neurochemicznej.
Opóźnienie rozwoju
• inteligencja poniżej normy,
• niekompetencja społeczna,
• deficyt uwagi,
• trudności w czytaniu,
• brak odpowiednich nawyków i umiejętności związanych z pracą.” .
Właściwie każdy człowiek może stać się narkomanem, o ile wystąpią odpowiednie, specyficzne dla danej jednostki, warunki. Mogą to być takie czynniki jak wpływ grupy rówieśniczej, moda, ciekawość, trudności życiowe, niepokoje egzystencjonalne. Podczas jednak gdy niektórzy w tego rodzaju okolicznościach łatwo popadają w nałóg, inni w takiej samej sytuacji nie sięgają po narkotyki.
Decydujący tutaj jest typ osobowości danej osoby; pewne rodzaje psychiki są bardziej podatne na działanie wyżej wspomnianych niekorzystnych czynników.
„Istnieją dwie zasadnicze grupy przyczyn powstawania narkomanii: z jednej strony są to pewne związane z osobą szczególne cechy psychiki człowieka, ukształtowane głównie przez dom, szkołę, grupy rówieśnicze, z drugiej zaś – czynniki zewnętrzne, takie jak wpływ kolegów, narkomańska moda, ciekawość, trudności życiowe czy inne problemy osobiste” .
Do największego ryzyka popadnięcia w nałóg dochodzi w przypadku, gdy obie wspomniane grupy przyczyn będą miały miejsce jednocześnie. Stanie się tak, jeśli młody człowiek obciążony predyspozycjami psychicznymi np: trafi pod wpływ grupy narkomanów lub napotka poważne trudności życiowe. Łatwość dostępu do narkotyków nie może być uważana za przyczynę nałogu, sprzyja jednak jego powstaniu.
Psychika osoby szczególnie podatnej na narkomanię wykazuje często nerwicowość, brak dojrzałości emocjonalnej, zaburzenia samokontroli własnego postępowania, nieumiejętność zaspokajania własnych potrzeb, zachwiany system wartości. Cechy te wykształcają się w wyniku oddziaływania rodziny, szkoły lub rówieśników. Dotknięta nimi jednostka zwykle charakteryzuje się wysokimi wymaganiami przy jednoczesnym oczekiwaniu natychmiastowego zaspokojenia potrzeb. Występuje często ostra rozbieżność pomiędzy osobistymi celami młodego człowieka oraz możliwością ich realizowania. Ponadto nierzadko mamy do czynienia u takiej osoby z kruchą strukturą psychiki, nadwrażliwością, brakiem odporności na niepowodzenia.
Niektóre problemy nastolatków mają źródło w nadmiernych ambicjach rodziców, którzy pragną, by syn lub córka zrealizowali ich własne niespełnione aspiracje. Często dzieje się to wbrew zainteresowaniom i chęciom młodych ludzi, a sytuacja, kiedy np. zabrania się im spotkań z rówieśnikami oraz wszelkich rozrywek, by nic nie przeszkadzało w nauce, może doprowadzić do skutków odwrotnych do zamierzonych. Izolowanie młodzieży od życia towarzyskiego klasy bywa bardzo przykro odczuwane, zwłaszcza że dla nastolatka niezwykle istotne jest posiadanie przyjaciół oraz uzyskanie uznania w ich oczach. Jeśli więc nie mają możliwości zdobyć tego w szkole, będą szukać innej grupy, która ofiaruje im akceptację. Może się zdarzyć, że będzie to grupa narkomańska.
Do niebezpiecznych skutków mogą prowadzić także, wyjątkowo silnie przeżywane przez młodych ludzi, emocje związane z pierwszymi nieszczęśliwymi miłościami. Chociaż tego rodzaju przeżycia dzieci bywają zwykle traktowane przez ich rodziców dosyć pobłażliwie, niejako z przymrużeniem oka, dla nastolatków stanowią one źródło niezwykle głębokich konfliktów i zdarza się, że źle ulokowane uczucie może sprowadzić młodego człowieka na manowce. Jeżeli nie znajdzie pociechy u najbliższych, możliwe iż w poszukiwaniu zrozumienia zwiąże się z towarzystwem zażywającym narkotyki. Nie można też wykluczyć, że sięgnie po narkotyki po prostu po to, by uśmierzyć ból.
Chyba najliczniejsze problemy dorastających dzieci dotyczą starego jak świat konfliktu pokoleń. Nastolatek dochodzi do wniosku, że dorośli go nie rozumieją. Rodzice często skłonni są bagatelizować rozterki dręczące młodych ludzi, zgodnie z zasadą, iż „w tym wieku nie można jeszcze mieć żadnych prawdziwych problemów”. Z kolei młodzież czuje się lekceważona, urażona lekkim traktowaniem spraw, które dla niej mają pierwszorzędną wagę. Dochodzi do coraz częstszych spięć między dzieckiem a rodzicami. Czasem ci ostatni w takiej sytuacji sięgają po „radykalne środki”, aby spacyfikować wojownicze nastroje potomstwa. „Stwierdzają wtedy ze zdziwieniem, że zamiast poprawy sytuacja znacznie się pogarsza. Dziecko staje się jeszcze bardziej uparte, zacięte, nerwowe, wybuchowe. Z furią ocenia i krytykuje rodziców, podważa i kpi z rodzicielskich opinii. Wyraźnie i coraz ostrzej buntuje się przeciwko ich woli. Wreszcie zamyka się w sobie i stopniowo lub nagle odsuwa się od domu i rodziny. Wtedy właśnie nierzadko pojawia się grupa ćpunów, a odkryciem staje się narkotyk. Wskutek osłabionych więzów nastolatka z rodziną jej autorytet bez reszty przejmuje grupa, narkotyki zaś stwarzają nowy, nie znany dotychczas nastolatkowi świat” .
Także problemy innej natury zaprzątają młodych ludzi. Odwieczne pytania egzystencjalne, „jaki jest sens życia” domagają się odpowiedzi. Nastolatkowie poszukują rozwiązania tego rodzaju dylematów, szukają wzorów do naśladowania i starają się gromadzić własne doświadczenia. Pozostawieni samym sobie, pozbawieni choćby dyskretnej pomocy dorosłych, niejednokrotnie dochodzą do wniosku, iż życie jest bezsensowne, a świat okrutny i niesprawiedliwy, że nie ma do zaoferowania niczego poza cierpieniem i daremną walką, a wszystko to kończy się nieuchronną śmiercią. Do takich kryzysów dochodzi zazwyczaj, kiedy w umyśle młodego człowieka rodzi się wątpliwość w istnienie siły nadprzyrodzonej, która kieruje światem. Życiowe doświadczenia z kolei stawiają dorastające jednostki wobec zagadnienia uczciwości i sprawiedliwości. Niejednokrotnie okazuje się, że to nieuczciwość tak naprawdę popłaca. Poza tym obserwując świat dorosłych dziecko często dochodzi do wniosku, że jest on przesiąknięty obłudą. Rozbieżność pomiędzy głoszonymi przez starszych zasadami a ich codzienną praktyką bardzo jaskrawo odczuwana jest przez młodzież. Stąd poczucie zagubienia i rozczarowania; skoro uczciwość nie popłaca, dlaczego ją praktykować? Jak żyć, jeśli świat jest właśnie taki? Czasem prowadzi to do próby odseparowania się od rzeczywistości, ucieczki do bezpiecznego własnego świata, w czym niejednokrotnie mają pomóc narkotyki.
Narkomanom „(…) chodzi jedynie o to, aby oddalić od siebie wszelkie niedogodności codziennego życia przez oszukiwanie samego siebie narkotykami. Jednakże świadomość samooszukiwania się wywołuje z kolei nowy konflikt z własnym sumieniem i poczucie niezadowolenia z siebie. Narkomani starają się więc uzasadnić i usprawiedliwić przed sobą swój narkotyczny przez głoszoną, niby unaukowioną apoteozę narkotyków jako jedynego sposobu, który umożliwia autentyczne życie. Do tego stopnia potrafią zespolić się z tą koncepcją autentycznego życia, że przyjmują ją za własną, rozwiązując tym sposobem doskwierający im, przykry konflikt z sumieniem. Narkotyki mają więc być nowym, rewelacyjnym sposobem na życie upływające w błogostanie” .
Istnieją, jednakże sytuacje i problemy, które w sposób szczególny zwiększają ryzyko wystąpienia nałogu:
• biologiczny rodzic nadużywający narkotyków;
• bliski kontakt z osobami nadużywającymi narkotyków;
• dostęp do narkotyków;
• nieustabilizowana sytuacja w domu albo przemoc w rodzinie;
• słaba umiejętność radzenia sobie z problemami;
• nuda.
Sytuacje przejściowe lub zmiany w życiu to również czas zwiększonego zagrożenia. Do nich zalicza się:
• ślub albo rozwód;
• rozpoczynanie gimnazjum, liceum, studiów albo nowej pracy
Narkotyki różnią się między sobą wyglądem, właściwościami, sposobem stosowania, a także działaniem na ludzki organizm. Jak już wspomniano wyżej, liczba różnego rodzaju stosowanych przez młodych ludzi substancji odurzających sięga 120.
Najczęściej stosowane narkotyki :
Amfetamina, Kokaina, Metamfetamina, Metylfenidad, LSD, Meskalina, Fencyklidyna, Psylocybina, Marihuana, Haszysz, Heroina, Metadon, Opium , Morfina, Metakwalon.
Przykłady nazw ulicznych narkotyków: Czarnulka, Krzyżyki, Serca, Grzybki, Psylocyby, Trawa, Gańdzia, Marycha, Dżointy, Skręty, Hasz, Hash, Krak, Płatek, Śnieg, Kryształ, Speed, Lód, Guzki, Kaktus, Pejotl, Hera, Koń, Brown Sugar.
Każdy pedagog szkolny, rodzic a także nauczyciel powinien być wyczulony na wszelkiego rodzaju sygnały świadczące o tym, iż dziecko może mieć kontakt ze środkami odurzającymi.
Objawy świadczące o zażywaniu narkotyków
Sygnały związane z nieobecnością w domu:
- spóźnione powroty,
-częstsze, nieuzasadnione wychodzenie z domu,
-niewyjaśnione noce spędzone poza domem,
-zamykanie się w swoim pokoju przez długie godziny, izolowanie się od innych domowników,
- częstsze krótkie wychodzenie z mieszkania
Sygnały związane z obowiązkami w domu:
-izolacja od życia rodzinnego,
-niewykonywanie dotychczasowych obowiązków,
-zaprzestanie uczestnictwa w imprezach rodzinnych, szczególnie wyjazdowych,
-łamanie dotychczas przestrzeganych zasad zachowania.
Sygnały związane z kontaktami z rówieśnikami:
-zaprzestanie zapraszania kolegów do domu,
-pojawienie się częstych tajemniczych telefonów, także o różnych dziwnych porach,
-nagła zmiana grona przyjaciół na innych, szczególnie starszych od siebie
Sygnały związane z jedzeniem i snem:
-nagła zmiana nawyków jedzeniowych (okresy żarłoczności lub całkowitej utraty łaknienia),
-zmiany w porach snu (długie spanie w dzień, siedzenie nocami itd.).
Sygnały związane z pojawieniem się nowych obyczajów:
-stałe chowanie czegoś przed domownikami,
-ginięcie w domu różnych przedmiotów, pieniędzy,
-zobojętnianie na sprawy wiary,
-zainteresowania kultem szatana (w kulcie szatana używki odgrywają rytualną rolę),
-kłamstwa.
Sygnały związane z wyglądem pokoju:
-zamykanie się w pokoju na długie godziny, niechęć do rozmów,
-ciągłe wietrzenie, odświeżanie pokoju, np. za pomocą wody kolońskiej albo palących się kadzidełek.
Sygnały związane ze szkołą:
-coraz częściej nieodrobione lekcje,
-gorsze stopnie,
-coraz częstsze spóźnienia,
-zasypianie na lekcjach,
-wagary,
-konflikty z nauczycielami.
Sygnały związane ze stanem zdrowia:
-ogólny spadek energii
-niespokojna, bełkotliwa, chaotyczna mowa,
-przekrwione oczy,
-brak reakcji źrenic na światło
-brak kontroli nad ruchami gałek ocznych,
-słodka woń oddechu, włosów, ubrań,
-ślady po ukłuciach,
-kichanie, krwawienie z nosa, przewlekły katar,
-objawy uczulenia,
-suchość w ustach,
-częste oblizywanie warg językiem,
-pojawienie się niepokoju ruchowego, nadaktywności
Inne sygnały ostrzegawcze:
Posiadanie:
-fifek, fajek różnej długości,
-bibułek do skrętów,
-igieł,
-strzykawek,
-kawałków opalonej folii aluminiowej,
-małych foliowych torebeczek z proszkiem, tabletkami, kryształkami lub suszu,
-foliowych toreb oraz słoików z klejem.
Konsekwencje stosowania narkotyków są wielowymiarowe: biologiczne (fizyczne), psychologiczne, społeczne, ekonomiczne, humanistyczne, etyczno-prawne oraz inne, mniej wymierne.
Skutki biologiczne (fizyczne) – wszystkie wymienione grupy środków narkotycznych prowadzą do degradacji organizmu. W przypadku młodego człowieka skutki te są o wiele szybsze i poważniejsze niż w przypadku osobnika dorosłego. Dzieje się tak z powodu braku dojrzałości biologicznej, co daje szybsze i groźniejsze następstwa. U dorosłych proces uzależnienia jest o wiele dłuższy niż u dzieci czy młodzieży. Główne konsekwencje biologiczne to uszkodzenia wątroby, płuc, mózgu, zapalenie wątroby, żółtaczka, anemia, urazy kończyn. Wśród jednostek używających narkotyki odnotowuje się bardzo dużą liczbę różnych objawów chorobowych, przeszło 80 % toksykomanów jest wielokrotnie hospitalizowana. Skutki stosowania narkotyków nie muszą być natychmiast widoczne, ale w dalszej perspektywie są przyczyną nieprawidłowego rozwoju młodego organizmu, różnych zaburzeń i chorób.
Skutki psychologiczne – są również wielorakie. do najczęstszych należą : depresja – apatia, osłabienie pamięci, osłabienie uwagi, halucynacje, wzrost agresywności, złudzenia, tendencje samobójcze, wysoki poziom lęku, zaburzenia psychotyczne, utrata motywacji do działania, częste zmiany nastroju, stopniowa utrata zdolności empatycznych, w coraz bardziej ograniczonym stopniu uzewnętrzniania uczyć, coraz bardziej nikłe zainteresowanie wartościami cenionymi do tej pory , pesymizm i cynizm stają się coraz bardziej dominujące.
Skutki społeczne – obejmują głównie rodzinę, szkołę i grupę rówieśników. Rodzina: następuje stopniowe unikanie i izolowanie się od członków rodziny, coraz częstsze łamanie ustalonych zasad postępowania ustalonych w danej rodzinie, wychodzenie z domu pod różnymi pozorami, wracanie do domu o innych porach niż to ustalono, niekiedy „znikanie” na dzień lub więcej, narastająca agresywność i wrogość wobec członków rodziny, ogólna niechęć do uczestniczenia w życiu rodziny, izolowanie się i unikanie członków rodziny, obiecywanie poprawy i niedotrzymywanie słowa, wynoszenie i kradzież różnych przedmiotów z domu.
Szkoła: kłopoty z koncentracją na lekcjach, wynajdowanie różnych powodów i wychodzenie z lekcji, coraz gorsze oceny, sporadyczne odrabianie prac domowych, dekoncentracja innych uczniów na lekcjach, mniejsza uprzejmość wobec nauczycieli, częstsze wagary, nie przekazywanie informacji ze szkoły rodzicom, potencjalne zagrożenie dla innych uczniów.
Grupa rówieśnicza: zmiana dotychczasowych kolegów i przyjaciół, coraz większa izolacja przez rówieśników, coraz częstsze przebywanie w kręgu osób niedostosowanych społecznie, , częste wywoływanie z domu przez nieznanych kolegów, przeklinanie, wobec dotychczasowych rówieśników uczeń zachowuje się coraz bardziej agresywnie lub milcząco, nie lubi być przedmiotem zainteresowania, posługiwanie się wyrażeniami stosowanymi przez środowiska narkomanów .
Skutki ekonomiczne – wiążą się one z kosztami, jakie ponosi całe społeczeństwo: koszty leczenia i hospitalizacji nie tylko jednostek uzależnionych, ale ich rodzin i najbliższych, absencji pracy, koszty funkcjonowania wielu instytucji i osób zajmujących się tym rodzajem patologii społecznej ( różne poradnie, zespoły specjalistów, aparat ścigania, sądy, placówki profilaktyczne i resocjalizacyjne). Wyżej wymienione koszty, jakie łoży całe społeczeństwo są wymierne. Pozostaje wiele takich, które trudno oszacować (np. utrata zdrowia członków rodziny i wielu innych), opieka społeczna itp.
Skutki humanistyczne – wiążą się z degradacją, wręcz niweczeniem jednostki ludzkiej w wyniku stosowania środków uzależniających, co zubaża w jakimś stopniu całe społeczeństwo.
Skutki etyczne – łamanie uznawanych wartości i stwarzanie zagrożenie dla innych poprzez pokazywanie nowego stylu życia związanego z braniem i nie respektowaniem ogólnospołecznych zasad np.: wyzywające zachowanie w sferze seksualnej, łamanie prawa, utrata zainteresowania sprawami wiary .
„Mówiąc o profilaktyce uzależnień, warto uzmysłowić sobie, że w tym przypadku można rozważać działania o charakterze ogólnospołecznym, o różnych poziomach i modelach profilaktyki, a także o szczegółowych programach pracy uwzględniających to czy: czy mamy do czynienia w jakimś stopniu z uzależnieniem, czy też nie, wiek dziecka, program nauczania w szkole, funkcjonowanie w grupie rówieśniczej itp.” .
W ostatnich latach w profilaktyce uzależnień punkt ciężkości z pracy z grupami ryzyka „(…) przesunął się na profilaktykę podstawową, która adresowana jest do całej populacji wychowanków. (…) trudno nie zgodzić się z coraz większą liczbą tych profilaktyków, którzy twierdzą, że w obecnych uwarunkowaniach kulturowych, obyczajowych i społecznych za grupę ryzyka można uznać – w różnych proporcjach – wszystkich nastolatków. Ponadto w tym wieku rozwojowym każdy wychowanek potrzebuje fachowej i specyficznej pomocy wychowawczej, a oferowanie jej tylko grupom szczególnego ryzyka może doprowadzić do tego, że liczebność takich grup szybko wzrośnie” .
Ogólnie działania profilaktyczne koncentrują się wokół trzech głównych czynników związanych ze stosowaniem środków uzależniających: środka uzależniającego, jednostki stosującej środki odurzające, środowiska życia człowieka. W tym przypadku najogólniej mówimy o:
- zapobieganiu narkomanii przez redukcję dostępności środków uzależniających oraz redukcję potrzeb;
- zapobieganiu poprzez wspieranie zdrowia człowieka;
- zapobieganie poprzez koncentrację na czynnikach społecznych.
• Zapobieganie narkomanii przez redukcję dostępności środków uzależniających oraz redukcję potrzeb może się odbywać przez:
- ograniczanie podaży to jest: tworzenie odpowiednich przepisów prawnych, zakaz sprzedaży różnych specyfików, wycofanie z ogólnego obrotu handlowego środków stwarzających zagrożenie, zakaz uprawy roślin wykorzystywanych przy produkcji narkotyków, ujawnianie nielegalnych wytwórni i handlarzy, praca organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, informowanie grup
społecznych o konsekwencjach stosowania środków, wytwarzanie klimatu dezaprobaty wobec środków uzależniających.
• Zapobieganie poprzez wspieranie zdrowia człowieka
Ten rodzaj zapobiegania koncentruje się na wspieraniu rozwoju fizycznego i psychicznego człowieka w jego środowisku. W pierwszej kolejności obejmuje osoby szczególnie narażone na stosowanie środków uzależniających. Zapobieganie polega na: udzielaniu rzetelnych, prawdziwych i sprawdzonych informacji o skutkach zdrowotnych brania, edukacji z zakresu profilaktyki i wspierania rozwoju człowieka, wskazywaniu alternatywnych form funkcjonowania, nauki radzenia sobie w życiu w sytuacjach trudnych, promocji w mediach zdrowego stylu życia.
• Zapobieganie poprzez koncentrację na czynnikach społecznych:
-szeroka działalność informacyjna i edukacyjna (w środkach masowego przekazu, w szkołach i w programach działania wielu innych instytucji); wspomaganie funkcjonowania rodzin w tym także niewydolnych wychowawczo; nauka umiejętności interpersonalnych; wspomaganie i wzmacnianie postaw i zachowań alternatywnych oraz przeciwnych braniu; włączenie rodziców i szerszej społeczności lokalnej do działań wspierających respektowanie uznawanych wartości i norm.
Kryterium do podejmowania zróżnicowanych działań wychowawczych może być również stopień uzależnienia od środków narkotycznych. Można wyróżnić trzy fazy profilaktyki:
- Faza profilaktyki pierwotnej – pierwszorzędowej (obejmuje osoby, które nie stosowały środków uzależniających); realizatorami programów profilaktycznych są tutaj głównie nauczyciele wspierani przez pedagogów a terenem oddziaływań jest szkoła.
- Profilaktyka drugorzędowa – faza doświadczalnego i okazjonalnego zażywania różnych specyfików uzależniających; realizatorami oddziaływań profilaktycznych są przede wszystkim psychologowie ( socjoterapeuci, doradcy rodzinni), przy czym ważne jest wsparcie psychologów klinicystów. Zajęcia prowadzone są najczęściej w poradniach psychologiczno – pedagogicznych, świetlicach socjoterapeutycznych lub klubach. Organizowane są na przykład grupy socjoterapeutyczne, które dzieciom zaniedbanym wychowawczo umożliwiają lepsze przystosowanie się do wymogów życia społecznego. Niezwykle ważne jest równoczesne oddziaływanie na rodzinę, jeżeli tylko jest to możliwe.
- Profilaktyka trzeciorzędowa – faza zależnego używania środków narkotycznych.
Na ostatniej fazie koncentrują się głównie instytucje wyspecjalizowane w pracy z biorącymi; lekarze specjaliści, psychologowie klinicyści, psychoterapeuci, pracownicy socjalni, rehabilitanci, kryminolodzy, wyspecjalizowani pracownicy policji. Programy te wymagają współpracy między przedstawicielami wielu resortów. Terenem takich działań są poradnie specjalistyczne, zakłady karne, szpitale, placówki wychowawcze i resocjalizacyjne.
W przypadku pierwszej fazy należy:
- stwarzać atmosferę uznania wokół ludzi żyjących w abstynencji;
- wytwarzać atmosferę naganności wokół bezmyślnego sięgania po narkotyk w celach eksperymentalnych, dla poniesienia nastroju, czy ucieczki przed rzeczywistością (przy czym potępienie narkomani nie może być równoważne z potępieniem człowieka uzależnionego);
- szerzyć modę na życie aktywne, gdzie będą preferowane – sport, turystyka, gry ruchowe. Uświadamiać młodzieży szkodliwość działania wszelkich środków uzależniających. Wskazywać na możliwość osiągnięcia przez młodego człowieka sukcesu w wielu sferach życia społecznego;
- w ramach różnych instytucji współpracować w celu zapobiegania patologii społecznej wśród młodzieży;
- szeroko wykorzystywać różne instytucje oraz środki masowego przekazu, zapraszać ekspertów pedagogicznych na dyskusje i szkolenia.
Kolejne fazy wymagają coraz bardziej wyspecjalizowanej wiedzy i umiejętności
Aby uchronić dziecko przed narkotykami rodzice powinni zdawać sobie sprawę ze specyfiki okresu dojrzewania. Nie wolno im zapominać o wyjątkowo silnej potrzebie akceptacji, jaką młodzież odczuwa w tym czasie. Powinni również zdawać sobie sprawę, że są to bardzo trudne dla młodego człowieka lata, kiedy budzi się w nim potrzeba niezależności, a jednocześnie występują silne stresy.
Konieczne jest stworzenie rozsądnych zasad, które będą regulowały obowiązki potomstwa, określenie jasno kwestii takich jak papierosy, alkohol, narkotyki i godziny powrotu do domu. Szanując niezależność dziecka, należy jednocześnie zakreślić wyraźną granicę jego wolności. Młody człowiek musi zdawać sobie sprawę, iż to rodzice dyktują zasady w domu.
Matka i ojciec powinni zapoznać się z podstawowymi informacjami na temat środków odurzających, a szczególnie nauczyć się rozpoznawać, czy dziecko stosowało narkotyki. Dobrze jest też poznać programy profilaktyki, w jakich nastolatek uczestniczył w szkole.
Jedno z amerykańskich stowarzyszeń sformułowało 10 Zasad Rodzicielskiego Wychowania:
1.Obfita miłość
2.Konstruktywna dyscyplina
3.Wspólne spędzanie czasu
4.Zaspokojenie osobistych potrzeb wszystkich członków rodziny
5.Rozwijanie wzajemnego szacunku w rodzinie
6.Uczenie odróżniania dobra od zła
7.Prawdziwe słuchanie
8.Służenie radą
9.Rozwijanie niezależności
10.Poczucie realizmu życiowego
Ryzyko sięgnięcia po narkotyki jest mniejsze, jeżeli dziecko łączą silne więzy z rodziną, zdaje ono sobie sprawę z własnej wartości, jest twórcze i rozwija swoje zainteresowania, potrafi myśleć samodzielnie, a także jest odporne na negatywny wpływ kolegów.
Niezwykle ważną kwestią jest rozwinięcie u młodego człowieka asertywności, a także kształtowanie w nim umiejętności zdobywania kolegów i przyjaciół. Ponadto trzeba zapewnić dziecku oparcie w rodzicach. Nastolatek musi być przekonany, iż posiada ich bezwarunkową miłość i zawsze znajdzie w domu zrozumienie dla swoich problemów.
Koniecznie należy poświęcać młodzieży jak najwięcej czasu. Tylko dzięki rozmowom z młodym człowiekiem, i to na każdy temat, można poznać jego opinie oraz kształtować je.
Ponadto w procesie wychowawczym należy jak najrzadziej odwoływać się do kar, a jeśli już – to należy zastosować karę adekwatną do przewinienia (nie karać za drobiazgi) i konsekwentnie stosować ją gdy dochodzi do danego niepożądanego zachowania. Najlepiej aby karą było pozbawienie młodego człowieka jakiejś przyjemności, czy utrata na pewien czas przywileju, dobrze jest przed ukaraniem porozmawiać z dzieckiem na temat sytuacji, a przede wszystkim – rozważyć, czy rzeczywiście zasługuje ono na karę.
O wiele lepszą motywację niż karanie daje dostrzeganie i chwalenie pożądanych zachowań przez dorosłego. Nie należy wyszukiwać popełnianych przez nastolatka błędów, lecz raczej dostrzegać jego pozytywne działanie. „Stosowanie pochwał, nagród i pozytywnych określeń w stosunku do dziecka pozwala mu budować swój pozytywny wizerunek, kształtować wysoki, stabilny poziom samooceny” .
Młodzi ludzie uczą się poprzez doświadczenia. Aby mogli poznać, co znaczy być odpowiedzialnym, muszą ponosić konsekwencje swoich czynów. Należy pamiętać, że w tym procesie zdarzają się i sukcesy, i porażki. Należy pochwalić osiągnięcia, niektóre klęski, o ile same w sobie stanowią wystarczającą lekcję, można pominąć milczeniem. Jeżeli jednak problem przerasta dziecko, rodzice powinni interweniować.
Niezwykle cenną umiejętnością, także w profilaktyce uzależnień, jest zdolność do odważnego prezentowania własnego zdania i przeciwstawiania się woli innych. Dokonanie tego wymaga motywacji, zaufania do samego siebie oraz stanowczości. Są to wartości, jakich nastolatek uczy się w domu rodzinnym w kontaktach z osobami dorosłymi. „Nauka tych umiejętności nie jest łatwa i czasami pewne granice dobrego wychowania, taktu, zostają przekroczone. Dlatego też rodzice muszą wykazać się dużą cierpliwością i obiektywnością, które pomogą dzieciom skorygować błędy i wzmacnia ich zdolność do podejmowania własnych, akceptowanych i pożądanych ze społecznego punktu widzenia decyzji” .
Aby działania w dziedzinie profilaktyki narkomanii były skuteczne muszą być w nie włączeni zarówno rodzice, dzieci, jak i cała szkoła. Oprócz pedagoga szkolnego ogromną rolę do spełnienia mają tu np. odpowiednio przygotowani wychowawcy klas, którzy mogą wspomagać pedagoga prowadząc z klasami szeroko zakrojone działania profilaktyczne różnymi strategiami.
Do współpracy należy włączyć też samą młodzież, która w ramach Samorządu Uczniowskiego może przeprowadzać różne działania aktywizujące rówieśników i promujące zdrowy styl życia (gazetki, konkursy, happeningi, pomoc indywidualna kolegom i inne).
Pracownicy administracji i obsługi to ludzie, którzy sporo wiedzą o uczniach, obserwują ich w różnych sytuacjach, często też jako pierwsi poznają rodzinę uczniów. Mogą więc dzielić się swoją wiedzą z pedagogiem i wychowawcami, ułatwiając im układanie programu zajęć wychowawczych dla klasy oraz oddziaływania indywidualne na ucznia.
„Wiedza dotycząca profilaktyki uzależnień jest coraz bardziej wąsko specjalistyczna, co oznacza konieczność korzystania ze wsparcia osób odpowiednio wykwalifikowanych i przygotowanych (…)radą i pomocą powinni służyć (…), działacze MONAR-u, pracownicy służby zdrowia (specjaliści od uzależnień – najczęściej psychiatrzy, pracownicy poradni odwykowych przy Zespołach Zakładów Opieki Społecznej), pracownicy poradni psychologiczno – pedagogicznych, pracownicy Centrum Psychologiczno – Pedagogicznego (…)Centrum Doskonalenia i Doradztwa Nauczycieli(…), wyspecjalizowani pracownicy naukowi (…)” .
Bibliografia
Bielawiec A., Narkotyzowanie się dzieci i młodzieży, (w:) Profilaktyka patologii społecznej. Informator i poradnik. Jak pomóc dzieciom i młodzieży, pod red. B. Barana i J. Turkowskiego, Szczecin 1994.
Dziewiecki M. Integralna profilaktyka uzależnień w szkole, Kraków 2002.
Górski S., Narkomania wśród dzieci i młodzieży, (w:) Encyklopedia pedagogiczna, pod red. W. Pomykało, Warszawa 1997.
Górski S., Uwaga rodzice – narkomania!, Warszawa 1985
Gwizdek B., Sołtys E., Gimnazjalny projekt profilaktyczno-wychowawczy, Warszawa 2002.
Internet, Portal Medyczny www.zdrowie.org.pl Kosińska E., Mądrze i skutecznie, Zasady konstruowania szkolnego programu profilaktyki, Kraków 2002.
Paziowie B.,G., Szkoła, która ochrania. Szkolny program profilaktyki, Kraków 2002.
Sałasiński M., Badziukiewicz B.,Vademecum pedagoga szkolnego, Warszawa 2003.
Skuteczne zarządzanie szkołą podstawową i gimnazjum. Przemoc i narkotyki w szkole, pod red. J. Kordzińskiego, Warszawa 2001.
Szymańska J., Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, Warszawa 2000.
Zajączkowski K., Nikotyna, alkohol, narkotyki. Profilaktyka uzależnień. Krótki poradnik psychologiczny. Kraków 2001.